ارزش صادرات کالاهای اساسی در کشورهای در حال توسعه از به ۲,۰۴ تریلیون دلار در سال ۲۰۰۹-۲۰۱۰ میلادی به ۲,۵۵ تریلیون دلار در سال ۲۰۱۴-۲۰۱۵ میلادی رسیده‌است. این صادرات و ترکیب آن‌ها، زمینه تعریف شاخصی را به نام شاخص “وابستگی به صادرات کالاهای اساسی” فراهم آورده‌است که از نسبت ارزش صادرات کالاهای اساسی به کل ارزش صادرات کالاها، محاسبه می‌شود. اگر در کشوری این مقدار بالاتر از ۶ دهم درصد باشد، آن کشور در گروه کشورهای در حال توسعه‌ای طبقه‌بندی می‌شود که  که به صادرات کالاهای اساسی وابستگی دارند.

وضعیت کشورهای جهان از نظر شاخص وابستگی به صادرات کالاهای اساسی

آنکتاد هر ساله گزارشی را منتشر می کند که در آن میزان وابستگی به کالاهای اساسی را در کشورهای مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرد.

بر اساس گزارش‌های سالانه آنکتاد، در سال ۲۰۱۴-۲۰۱۵ میلادی ۹۱ کشور از کشورهای در حال توسعه در گروه کشورهایی قرار گرفته‌بودند که به کالاهای اساسی وابسته هستند که ۹ کشور بیشتر از سال ۲۰۰۴-۲۰۰۵ است.

در گزارش آنکتاد از بین همه ۱۳۵ کشور در حال توسعه مورد بررسی، تعداد کشورهایی که به صادرات کالاهای اساسی وابستگی دارند از ۶۱ درصد در سال ۲۰۰۹-۲۰۱۰ به ۶۸ درصد در سال ۲۰۱۴-۲۰۱۵ افزایش یافته‌است.

کشورهای کدام منطقه از جهان وابستگی بیشتری به صادرات کالاهای اساسی دارند؟

در خصوص توزیع منطقه‌ای کشورهای در حال توسعه وابسته به صادرات کالاهای اساسی در سال ۲۰۱۴-۲۰۱۵ آفریقا با ۴۶ کشور رتبه اول را به خود اختصاص داده‌است. بعد از آن، به ترتیب آسیا و اقیانوسیه با ۲۸ کشور و آمریکا و کارائیب با ۱۷ کشور در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.

وابستگی به کدام کالاهای صادراتی بیشتر است؟

بررسی‌ها نشان‌می‌دهد در سال ۲۰۱۴-۲۰۱۵ حدود ۴۱ درصد از کشورهای وابسته به صادرات کالاهای اساسی، صادرکنندگان محصولات کشاورزی، حدود ۳۰ درصد صادرکنندگان سوخت، حدود ۲۳ درصد صادرکنندگان موادمعدنی، سنگ‌آهن و فلزات و تنها ۶ درصد از کشورها، صادرکنندگان کالاهای اساسی متنوع بوده‌اند.

بیشتر کشورهای آفریقایی یعنی حدود ۵۱ درصد، به صادرات کالاهای کشاورزی به علاوه مواد معدنی، سنگ معدن و فلزات وابسته هستند و بیشتر کشورهای صادرکننده سوخت در آسیا و اقیانوسیه یعنی حدود ۴۸ درصد  قرار دارند.

کدام کشورها مقاصد اصلی کالاهای اساسی صادراتی هستند؟

بررسی‌ها نشان می‌دهد اتحادیه اروپا با ۲۸ درصد و سپس چین، دو مقصد اصلی صادرات کشورهای وابسته به صادرات کالاهای اساسی هستند که تقریبا ۲۵ درصد از کل صادرات کالاهای اساسی از آسیا و اقیانوسیه و یک سوم از صادرات کشورهای منطقه افریقا به این دو منطقه صادر می‌شود.

تجارت درون منطقه‌ای نیز سهم مهمی در تجارت کشورهای در حال توسعه وابسته به کالاهای اساسی دارد؛ به طوری‌که تجارت درون منطقه ای ۱۱ درصد از کل صادرات کالاهای اساسی در افریقا، ۱۳ درصد در آسیا و اقیانوسیه و ۱۶ درصد در آمریکای لاتین و کارائیب را در برمی‌گیرد.

رابطه وابستگی به صادرات کالاهای اساسی و واردات مواد غذایی

کشورهای در حال توسعه وابسته به صادرات کالاهای اساسی، عمدتاً کشورهای واردکننده خالص مواد غذایی نیز هستند. تقریبا دوسوم این کشورها در سال‌های ۲۰۰۹-۲۰۱۰ و ۲۰۱۴-۲۰۱۵ واردکننده خالص موادغذایی بوده‌اند. ارزش واردات موادغذایی در این گروه از کشورها با ۴۰ درصد رشد از ۶۷,۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۹-۲۰۱۰ به ۹۵,۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۴-۲۰۱۵ افزایش یافته‌است.

تاثیر وابستگی به صادرات کالاهای اساسی و شاخص توسعه انسانی

در سال ۲۰۱۴ حدود دوسوم کشورهای در حال توسعه وابسته به صادرات کالاهای اساسی، دارای شاخص توسعه انسانی پایین و متوسطی بوده‌اند؛ در آفریقا ۹۳ درصد این کشورها و در آسیا و اقیانوسیه ۵۲ درصد دارای شاخص توسعه انسانی پایین و متوسطی هستند اما کشورهای در حال توسعه وابسته به کالاهای اساسی، در آمریکای لاتین و کارائیب، حدود ۷۷ درصد از سطح بالای شاخص توسعه انسانی برخوردار هستند و تقریباً هیچ یک از کشورهای در حال توسعه وابسته به

صادرات کالاهای اساسی شاخص توسعه انسانی پایین ندارند.

ایران در چه شرایطی قرار دارد؟

ایران در مقایسه با کشورهای منطقه آسیای جنوبی، بعد از مالدیو، دارای وابستگی زیادی به صادرات سه کالای اساسی است. علی رغم اینکه نسبت صادرات کالاهای اساسی به GDP ایران نسبتاً بالاست، تنوع کالاهای اساسی صادراتی نیز پایین است بنابراین سهم بالایی از تولید ناخالص داخلی ایران وابسته به صادرات سه کالای اساسی است.

سهم ایران از کل صادرات کالاهای اساسی کشورهای در حال توسعه در سال ۲۰۱۴-۲۰۱۵ حدود ۲,۱ درصد است که در مقایسه با سهم ۳,۷ درصدی سال ۲۰۰۹-۲۰۱۰ کاهش یافته‌است. مقایسه وابستگی ایران به صادرات کالاهای اساسی بین سال‌های ۲۰۰۹-۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴-۲۰۱۵ نشان‌می‌دهد، کل صادرات کالاهای اسای از ۷۶,۳ میلیارد دلار به ۵۴,۳ میلیارد دلار کاهش یافته اما نسبت صادرات کالاهای اسای به تولید ناخالص داخلی از ۱۷,۶ درصد به ۱۲,۶ درصد کاهش یافته‌است.

۷۲ درصد از ارزش صادرات کل کالایی کشور در سال ۲۰۱۴-۲۰۱۵ مربوط به صادرات کالاهای اساسی است که در مقایسه با بسیاری از کشورهای آسیایی از جمله هندوستان و پاکستان بالاتر است. بخش عمده‌ای از تنزل ارقام مربوط به وضعیت صادرات کالاهای اساسی ایران مربوط به کاهش بهای جهانی نفت خام است و اتفاق قابل توجهی در زمینه افزایش تنوع کالاهای صادراتی ایران و کاهش اتکا به صادرات نفتی، رخ نداده‌است.

سهم واردات مواد غذایی از کل واردات کالاهای اساسی ایران در سال ۲۰۱۴-۲۰۱۵ برابر با ۶۶ درصد است که در مقایسه با سایر کشورهای آسیای جنوبی، بالاتر است.

حدود ۷ درصد از کل ارزش صادرات کالاهای اساسی ایران به مواد غذایی اختصاص دارد که در مقایسه با نسبت ۷۸ درصدی در پاکستان به طور قابل‌توجهی پایین‌تر است.

سهم صادرات مواد خام کشاورزی در ایران از کل ارزش صادرات کالاهای اساسی حدود یک درصد است. علت اصلی این نسبت، سهم غالب صادرات سوخت در صادرات کالاهای اساسی کشور است.

صادرات سوخت در سال ۲۰۱۴-۲۰۱۵ سهمی برابر با ۸۴ درصد از ارزش صادرات کالاهای اساسی ایران را به خود اختصاص داده که این رقم در سال ۲۰۰۹-۲۰۱۰ برابر با ۹۰ درصد بوده‌است.

سهم صادرات مواد معدنی، سنگ معدن و فلزات از ارزش صادرات کالاهای اساسی در سال ۲۰۱۴-۲۰۱۵ حدود ۸ درصد بوده که نسبت به سال ۲۰۰۹-۲۰۱۰ افزایشی ۶۰ درصدی داشته‌است.