“۳۳۳میلیون کارت بانکی بدون تراکنش در کشور وجود دارد”؛ این عنوان گزارشی است که طی روزهای اخیر به صورت گسترده در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌چرخد و زمینه قضاوت‌ها و تحلیل‌های فراوانی هم شده‌است. اما آیا واقعا چنین ادعایی درست است؟ آیا محاسبات انجام‌شده در این گزارش درست و دقیق است؟ به نظر می‌رسد یک جای این محاسبات می‌لنگد اما کجا؟
اشتباه در محاسبه سرانه کارت
در این گزارش با استناد به آمار بانک‌مرکزی تعداد کل کارت‌های صادرشده توسط بانکها در مجموع ۴۱۲ میلیون و ۶۵۱ هزار و ۱۶۱ کارت درنظر گرفته شده‌است. سپس با تقسیم این تعداد کارت به جمعیت کشور یعنی حدود ۷۹ میلیون نفر، اینگونه نتیجه‌گیری شده که سرانه کارت بانکی در ایران حدود ۵ کارت است.
اشتباه این محاسبه اینجاست که طبق قوانین کشورمان، افراد زیر ۱۸ سال حق افتتاح حساب بانکی مستقل ندارند و طبیعتا نمی‌توانند کارت بانکی هم داشته باشند بنابراین برای محاسبه سرانه کارت‌های بانکی باید تعداد کل کارت‌ها را به جمعیت بالای ۱۸ سال کشور تقسیم کرد همانگونه که برای محاسبه نرخ بی‌سوادی، جمعیت بالای ۷ سال را در محاسبات ملاک قرار می‌دهند.
اشتباه در عدم تفکیک تراکنش‌ها
ایراد مبنایی دوم در این گزارش، بی‌دقتی در نوع تراکنش‌هایی است که توسط کارت‌های بانکی انجام و در سوئیچ‌های شتاب و شاپرک ثبت می‌شود.
در گزارش مورد اشاره با استناد به گزارش خرداد ماه شاپرک که تعداد کارت‌های تراکنش‌دار را در کشور حدود ۷۹ میلیون کارت اعلام‌کرده، اینگونه استدلال شده که در شرایطی که تعداد کارت‌های تراکنش‌دار در کشور ۷۹ میلیون است، با کسر این تعداد از کل ۴۱۲ میلیون کارت موجود، حدود ۳۳۳ میلیون کارت بدون تراکنش در ایران وجود دارد!
در این استدلال به چند نکته مهم توجه نشده‌است:
اول: سوئیچ شاپرک از ابتدای آغاز به کار تنها برای تراکنش‌های خرید استفاده می‌شود یعنی تنها تراکنش‌هایی که از سه درگاه کارتخوان‌ها، درگاه پرداخت اینترنتی و درگاه کدهای دستوری انجام‌می‌شود از سوئیچ شاپرک عبورمی‌کند.
بر این مبنا، ممکن است تعدادی از دارندگان کارت‌ها از کارت‌های بانکی خود تنها برای انجام تراکنش بر روی خودپردازها استفاده کنند. این تعداد بر اساس شواهد و قرائن نه تنها کم نیست بلکه به دو علت بسیار چشمگیر است؛ نخست اینکه طی سال‌های اخیر تقریبا پرداخت تمام اقساط بانکی با کارت انجام می‌شود یعنی برای وام‌گیرندگان حسابی باز می‌شود که اقساط خود را ماهانه به آن حساب واریز کنند و برای اینکه ضرورتی به مراجعه حضوری افراد به شعب وجود نداشته‌باشد برای حساب پرداخت قسط، کارتی صادر می‌شود که تنها استفاده آن معمولا شماره کارت است تا پرداخت کنندگان با آن شماره مبلغ قسط را کارت به کارت کنند.
مورد دوم هم کارت‌هایی است که برای حساب‌های واریز یارانه سال‌های قبل صادر شده‌است و دارندگان معمولا تنها برای برداشت وجه از آن‌ها استفاده می‌کنند.
بنابراین غفلت از این که تراکنش‌های خودپردازی از سوئیچ شاپرک عبور نمی‌کند باعث شده تا نتیجه‌گیری گزارش مبنی بر اینکه ۳۳۳ میلیون کارت در ایران بدون تراکنش است، کاملا غیردقیق و اشتباه باشد. چرا که تراکنش‌های فراوانی مانند دریافت وجه، انتقال وجه کارتی و… روی دستگاه‌های خودپرداز انجام‌می‌گیرد که از سوئیچ شاپرک عبور نمی‌کند و طبیعتا در گزارش شاپرک درباره تعداد کارت‌های تراکنش‌دار هم ثبت نشده‌اند. توجه به این نکته هم لازم است که بر اساس تفکیک موجود حتی تراکنش‌های خریدی که با کارت‌های بانکی روی دستگاه‌های خودپرداز انجام‌می‌گیرد نیز از سوئیچ شاپرک عبور نمی‌کنند.
دوم: آمار شاپرک درباره تعداد کارت‌های تراکنش‌دار مربوط به یک ماه است یعنی به عنوان مثال در مورد آماری که در گزارش اخیر به آن استناد شده، تنها تعداد کارت‌هایی اعلام شده که در اردیبهشت ماه تراکنشی بر روی سوئیچ شاپرک داشته‌اند بنابراین اصلا دور از ذهن نیست که روز قبل از اول اردیبهشت یا روز بعد از ۳۱ اردیبهشت تراکنش‌هایی توسط کارت‌هایی انجام گرفته‌باشد که در اردیبهشت ماه تراکنشی نداشته‌اند.
سوم: مسئولان بانک‌مرکزی و شاپرک به دفعات اعلام‌کرده‌اند که متاسفانه برخی بانکها امکان تفکیک آماری کارت‌های باطل شده از کارت‌های فعال را ندارند. به همین خاطر تعداد ۴۱۲ ملیون کارتی که در آمار بانک‌مرکزی اعلام‌شده، تعداد کارت‌های فعال در کشور نیست و تعدادی از کارت‌های باطل‌شده نیز در این آمار وجوددارد.
