از ۱۸ صندوق بازنشستگی فعلی در ایران از جمله صندوق‌های بازنشستگی اجتماعی، ۱۷ صندوق در وضعیت قرمز قرار دارند. نسبت متوسط حمایت از حقوق بازنشستگی در ایران در سال ۱۹۷۴ (۱۳۵۲) ۲۵ بود که به ازای هر ۲۵ کارمند، یک بازنشسته وجود داشت اما در سال ۲۰۱۶ (۱۳۹۵) این رقم به ۵٫۲۹ کاهش یافته است. این بدان معناست که در این سال، تنها به ۵٫۲۹ کارگر، سهم برای حمایت از یک مستمری‌بگیر پرداخت شده است. در حالی که حداقل ۶٫۳۷ کارگر برای هر مستمری‌بگیر برای تأمین نیاز است تا صندوق‌های بازنشستگی دچار چالش نشوند. بر اساس آمار رسمی اخیر، نسبت حمایت در سازمان تأمین اجتماعی ۱٫۶، صندوق بازنشستگی دولت۰٫۹۱، صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستاییان و عشایر ۱٫۲۹ و چندین صندوق دیگر، دارای نسبت حمایتی پایین بوده‌اند. از میان عوامل ناکارآمدی صندوق‌های مستمری می‌توان به موارد از جمله بیکاری، بازنشستگی زودهنگام، رکود اقتصادی و پیری جمعیت کارگر در ایران نام برد.
بر اساس مرکز آمار ایران، در حدود ۹٫۲ درصد یا ۷٫۵ میلیون نفر از ۸۰ میلیون نفر جمعیت ایران را شهروندان مسن تشکیل می‌دهند. کارشناسان جمعیت پیش‌بینی می‌کنند تا سال ۲۰۲۰ میلادی جمعیت سالخورده به ۱۰ درصد کل جمعیت و در سال ۲۰۵۰ به ۳۰ درصد برسد.
بررسی شرایط صندوق‌های بازنشستگی و پیامدهای این مشکلات در کشورهای مختلف نشان‌می‌دهد، در بسیاری موارد نارضایتی‌های ناشی از شرایط این صندوق‌ها زمینه‌ساز ناآرامی‌های فراوانی شده‌است. به عنوان مثال می‌توان به اتحاد جواهیر شوروری اشاره کرد؛ یکی از مهم ترین مشکلات اتحاد جماهیر شوروی، بی‌توجهی به صندوق‌های بازنشستگی بود. آن‌ها زمانی که جمعیتشان بسیار جوان بود، سن بازنشستگی را پایین آوردند و حقوق‌ها را بالا بردند و به طور کلی به آینده و سرنوشت صندوق های بیمه و بازنشستگی بی‌توجهی کردند. در نتیجه در سال ۱۹۸۵ یعنی پنج سال مانده به فروپاشی، تعداد بازنشسته‌ها از تعداد شاغلان جلو زد تا جایی که اتحاد جماهیر شوروی حدود ۱۰۲ میلیون بازنشسته داشت. در نتیجه صندوق‌های بازنشستگی این کشور، ورشکست شدند.
ریشه مشکل کجاست؟
یکی از تحلیل‌های رایج و البته نادقیق که بنظرمی‌رسد اغلب با هدف دادن آدرس غلط و منحرف کردن توجه جامعه از سوءمدیریت‌های دولتی درباره ریشه مشکلات صندوق بازنشستگی، ارائه میشود، تقلیل علت مشکل به “پیر شدن جمعیت” است.
این اما همه واقعیت نیست؛ یا بهتر است گفته شود مشکل اساسا این نیست که جمعیت ایران در حال پیر شدن است. پیر شدن روندی است که برای هر کشوری در فرآیند توسعه اتفاق می‌افتد. دنیا پر از کشورهای پیر مانند لهستان، آلمان ، ژاپن، اروپای غربی، روسیه و ایتالیا است. دنیا در عین حال پر از کشورهای فقیر است. نگرانی آنجاست که به صورت توامان در حال پیرشدن و فقیرشدن باشیم. تجلی توامان فقر و پیری کشور را در صندوق‌های بازنشستگی می‌توان دید. همیشه دولت‌ها به صندوق‌های بازنشستگی به چشم حیات خلوتی که می‌توان منابع آن را به آسانی در اختیار گرفت، نگاه می‌کنند که این موضوع ناشی از تسلط بر ساختارهای اقتصادی و سیاسی است.
صندوق‌ها در ایران به کدام سو می‌روند؟
برخی پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند در سال ۱۳۹۸ صندوق‌های بازنشستگی با حدود ۵۰ هزار میلیارد تومان کسری بودجه روبه‌رو خواهند شد و به همین دلیل، دولت سه مسئله مهم در پنج سال آینده را بحران آب، محیط‌زیست و صندوق‌های بازنشستگی عنوان کرده است. گزارش‌ها نشان‌می‌دهد دولت امسال ناچار است حدود ۴۰ هزار میلیارد تومان به صندوق‌های بازنشستگی بابت کسری بودجه آن‌ها کمک کند؛ رقمی که تقریبا معادل یارانه نقدی است که دولت در طول سال می‌پردازد. علاوه بر این برآورد میشود سالانه بین ۱۵ تا ۲۰ درصد این کمک‌ها افزایش یابد وگرنه این صندوق‌ها قادر نخواهند بود حقوق مستمری‌بگیران را پرداخت کنند و وظائف خود را انجام دهند.
در حال حاضر در اکثر صندوق‌های بازنشستگی عده کسانی که حق بیمه می‌پردازند بسیار کمتر از کسانی است که حقوق بازنشستگی می‌گیرند در حالی که شرایط ایده‌آل هفت به یک است یعنی هفت نفر بیمه بپردازند و یک نفر حقوق بازنشستگی بگیر.د مقایسه آمارها نشان‌می‌دهد اکنون این رقم به طور میانگین در ایران حدود ۳٫۶ نفر است، یعنی کمتر از چهار نفر حق بیمه پرداخت می‌کنند و یک نفر بازنشسته، حقوق می‌گیرد. با این حساب عملا همه صندوق‌های بازنشستگی در وضعیت بحرانی قرار دارند. در این میان تنها صندوق تامین اجتماعی است که وضعیت آن کمی بهتر است ولی به گفته کارشناسان این صندوق نیز به مرز بحران رسیده است. مقایسه‌ای از باب تطبیق با برخی کشورها واقعیت‌ها را بیشتر آشکار می‌کند.
نمونه‌های موفق از بیمه‌های بازنشستگی در دنیا
“استرالیا“ با هدف جذب حداکثر افراد برای زندگی در این کشور سیستم‌های حمایتی زیادی ایجاد کرده‌است که حمایت از حال معتادان هم بخشی از آن است. در سال ۲۰۱۵ میلادی ارزش سیستم رفاهی در کشور استرالیا برابر با ۱۵۰ میلیارد دلار بود. دولت این کشور در سال ۲۰۱۶ طرح اصلاحات سیستم تامین اجتماعی را در دستور کار خود قرار داد. افراد بالای ۴۰ سال در استرالیا می‌توانند از تخفیفات ویژه‌ای برای مسافرت‌های درون‌شهری و برون‌شهری برخوردار باشند و در خریدهای خرده‌فروشی هم امتیازهایی دریافت خواهند کرد تا جایی که خرید میوه تقریبا رایگان است. از طرف دیگر سالمندانی که در این کشور زندگی می‌کنند، طبق نظر سازمان‌های بازنشستگی می‌توانند از خدمات پرستار شخصی خانگی یا اسکان در مراکز نگهداری از سالمندان استفاده کنند.
“آلمان” یکی از برترین سیستم‌های بازنشستگی را در دنیا دارد و افراد در تمام سال‌های کاری خود حق بیمه و هزینه‌های درمانی را پرداخت می‌کنند و حتی مبلغی از دستمزد آن‌ها بایت بیمه‌های بیکاری کسر میشود. در سال گذشته ۱۵٫۵ درصد از درآمد ماهانه افراد در کشور آلمان برای هزینه‌های بهداشتی سه در صد برای بیمه‌های اشتغال و پرستاری (برای افراد بدون فرزند این سهم به ۱٫۹۵ درصد تقلیل پیدا می کند) و ۱۸٫۹ درصد برای بیمه‌های بازنشستگی پرداخت شده و این سهم‌ها بین کارگر و کارفرما تقسیم می‌شد و سهمی را کارفرما و بخشی را کارمند پرداخت می‌کرد. در نتیجه افراد سالمندی که در این کشور زندگی و کار کرده‌اند از سال‌های اولیه کاری خود برای پیری و تامین نیازهای آن دوره برنامه‌ریزی کرده‌اند و می‌توانند علاوه بر مستمری‌های ماهانه و بیمه‌های درمانی در مورد نسخه‌های پزشکی و دارو و حتی عینک هم تحت پوشش بیمه‌های بازنشستگی در این کشور قرار بگیرند.
“ژاپن” یکی از پیرترین کشورهای آسیایی است و از هر چهار نفر ساکن این کشور، یک نفر بالای ۶۵ سال دارد. انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۵ میلادی از هر سه نفر ساکن ژاپن یک نفر بالای ۶۵ سال داشته باشد. ژاپن رکورد بالاترین سن مرگ را دارد و این یکی از افتخارات دولت ژاپن است که با حمایت‌های مالی و بهداشتی توانسته است طول عمر مردم را افزایش دهد. این افزایش طول عمر، هزینه‌هایی را هم برای دولت به همراه داشته است زیرا برای دوره طولانی‌تری باید دستمزدهای بازنشستگی پرداخت شود. از طرف دیگر با افزایش طول عمر مردم و کاهش نرخ موالید در این کشور تا یک دهه آینده از شمار افرادی که کار می‌کنند و حق بیمه بازنشستگی می‌پردازند، کاسته و بر شمار بازنشستگان افزوده میشود، در سال ۲۰۱۲ میلادی حداقل دستمزدهای بازنشستگی در این کشور برابر یا ۷۸۶ هزار و ۵۰۰ بین، معادل چهار هزار و ۳۴۲ پوند در سال (یعنی ۳۶۱۸ پوند در ماه) بود.
“نروژ“ یکی از کشورهای اسکاندیناوی است که سیستم بازنشستگی توسعه یافته‌تری دارد و در سال‌های اخیر به علت افزایش متوسط دستمزد بازنشستگان، میزان سفرهای خارجی در میان بازنشستگان این کشور ۶۷ درصد افزایش یافته است. در این کشور سن بازنشستگی رسمی برای زنان و مردان ۴۷ سال است و این قانون از سال ۱۹۷۰ میلادی تاکنون در کشور اجرا شده‌است البته این امکان جالب در این کشور وجود دارد که از ۶۲ سالگی فرد خود را بازنشسته اعلام و از مزایای بازنشستگی استفاده کند ولی به کار تمام‌وقت هم ادامه دهد.
